Op 4 maart organiseerden Stichting Commons Network en Innovatielab Novum een evenement om de publicatie van het rapport Leren van de Toekomst: Commons en Bestaanszekerheid in Theorie en Praktijk te vieren. Het webinar werd live uitgezonden op Youtube en is hier terug te kijken.
Op het event gaven Sandra Bos, Amma Asante, Kelly Engbrocks en Frank Speel hun leuke en kritische commentaar op het rapport. Mede dankzij die prikkelende betogen kwamen er in de chat veel vragen, over de commons, over onze aanpak, over de rol van gemeenten en nog veel meer. Hieronder bespreken we die punten, in de vorm van een Q&A.
* Vragen over het rapport:
-Waar kan ik het lezen?
>> Het hele rapport en de presentatie-webinar staan hier.
-Hoe hopen jullie dat dit onderzoek gemeenten kan helpen?
>> Wij doen in deze publicatie een aantal suggesties over de toekomst van de Nederlandse bestaanszekerheid. De rol van gemeenten komt vaak terug in ons onderzoek. Niet alleen omdat gemeenten in de toekomst een deel van de sociale zekerheid zelf zouden kunnen ontwerpen en organiseren, maar ook omdat de alternatieve, solidaire en zorgzame economie voor een groot deel op gemeente-niveau zou moeten worden vormgegeven.
* Vragen over het proces:
-Hoe divers waren de respondenten?
>> De initiatiefnemers en leden van commons-initiatieven die wij hebben gesproken voor dit onderzoek waren ongeveer voor de helft man en voor de helft vrouw. Bijna allemaal waren ze wit. De commons-initiatieven die wij spraken zitten door het hele land, veelal buiten de randstad. De denkers van wetenschappelijke bureaus van politieke partijen waren ook allemaal wit, de helft was vrouw en de andere helft was man. We hebben gesproken met de wetenschappelijke bureaus van: CDA, VVD, PvdA, GroenLinks, D66.
* Vragen over een bredere definitie van bestaanszekerheid:
-Zou energievoorziening niet ook onderdeel moeten uitmaken van bestaanszekerheid, denk aan energie-armoede, en zou collectief geproduceerde energie (denk aan REScoops) dan niet ook onderdeel moeten worden van dat toekomstverhaal?
>> Wij doen in dit rapport de verstrekkende suggestie dat de definitie van bestaanszekerheid misschien wel moet worden opgerekt, zodat bijvoorbeeld woningen of zorgzame activiteiten ook kunnen meetellen. Energievoorziening past hier wat ons betreft perfect bij. Zeker omdat wederkerigheid, samenwerking en commons-denken nodig is voor collectief geproduceerde energie.
-De rol van arbeid binnen een samenleving verandert, maar de definitie van arbeid ook. In het rapport wordt nauwkeurig beschreven hoe die veranderingen uitwerken. Wat er minder naar voren komt, is dat de essentie van arbeid ook verandert, en dat daarmee bepaalde klassen minder ‘werk’ hebben dan andere klassen. Hoe verhouden jullie bouwstenen zich tot dat inzicht?
>> Een van de belangrijkste pilaren van onze probleemanalyse is de flexibilisering van de arbeidsmarkt, de onzekerheid van de moderne werknemer, de onrust van het moderne werk en hoe dat doorwerkt op onze mentale en lichamelijke gezondheid en op ons sociale bestaan. Waar we ook diep op ingaan is de achterhaalde definitie van arbeid die ons systeem hanteert, een definitie waarbij voorbij wordt gegaan aan vele vormen van werk, dat veelal door vrouwen wordt gedaan, waar nu geen oog voor is, waar de markt geen waarde aan toekent.Een van de concrete bouwstenen die op beide pilaren van die probleemanalyse een antwoord is, of in ieder geval een begin van een antwoord, is wat wij in deze publicatie het ‘care income’ noemen, een soort feministische interpretatie van het universeel basisinkomen.
* Vragen over de commons:
-Is er geen behoefte aan een juridisch kader voor gemeenschapsinitiatieven, zoals de Community Act in Schotland, waarin ook de rechten van gemeenschappen worden vastgelegd?
>> Zeker, de commons-sector is in opkomst, maar wordt onder andere gehinderd door gebrek aan juridische handvatten waarmee lokale bestuurders die sector zouden kunnen ondersteunen. Commons Network werkt onder andere in Amsterdam met de gemeente samen om zo’n nieuw juridisch kader op te tuigen. De Schotse ‘Community Empowerment Act’ is een goed voorbeeld van een stap in de juiste richting.
-Hoe zorg je in een commons-systeem dat iedereen zich eigenaar voelt, in plaats van dat niemand zich verantwoordelijk voelt omdat de collectief beheerde hulpbron van niemand is?
>> Een van de belangrijkste denkers van de twintigste eeuw was Elinor Ostrom, die als eerste vrouw de Nobelprijs voor Economie won met haar werk aan het commons-gedachtegoed. Moeilijk om in een keer samen te vatten wat zij allemaal betekent voor de commons, maar een van de belangrijkste lessen van haar gaat precies over dit dilemma: hoe organiseer je een sociaal systeem van collectief beheer op een manier dat iedereen meedoet, eigenaarschap heeft, en dat dit inclusief en democratisch gebeurt? Ostrom heeft tot in detail uitgelegd dat precies dat het geheim van succesvolle commons-organisaties is: duidelijke regels, heldere afbakening van de hulpbron die beheerd wordt, rechtvaardige governance en sancties voor deelnemers die niet genoeg doen. In onze publicatie beschrijven wij in een reeks praktijkverhalen precies hoe succesvolle commons-initiatieven in Nederland deze lessen van Ostrom tot leven brengen.
-Zijn er goede voorbeelden van gemeenten die middelen beschikbaar stellen aan gemeenschapsinitiatieven voor bestaanszekerheid?
>> Zeker! Tijdens ons onderzoek zijn we in de praktijk tegengekomen dat gemeenten op verschillende manieren ondersteuning bieden aan commons-initiatieven die bijdragen aan bestaanszekerheid. Bij de Zorgcoöperatie in Hoogeloon vertaalde dit zich in Dorpsondersteuners vanuit de gemeente om signalen over behoeftes van leden van de Zorgcoöperatie op te vangen. In Boekel is het Ecodorp ondersteund door subsidie en het aanpassen van wet- en regelgeving of het niet van toepassing verklaren van bepaalde componenten uit wetgeving. Neem het voorbeeld van de Crisis en Herstelwet: die het Ecodorp ruimte geeft om ecologisch en duurzaam te bouwen en een eigen waterzuivering te mogen organiseren los van het Waternet.Het ligt er een beetje aan hoe breed je bestaanszekerheid definieert, maar elke gemeente ondersteunt haar opbloeiende commons-sector een beetje, soms met middelen, soms met menskracht of nieuw beleid. Het is alleen nog niet per se genoeg. We hebben nog veel te doen. Zeker als we die commons-sector ook dienend aan bestaanszekerheid willen maken.
-Als je wil dat gemeenschappen meer taken overnemen in het kader van bestaanszekerheid, moet er dan niet ook meer geld naar toe?
>> Absoluut, dit is in 9 van de 10 gevallen de eerste stap.
* Vragen over collectieve uitkeringen in plaats van individuele uitkeringen:
-Hoe zou zoiets er bijvoorbeeld uit kunnen komen te zien voor een woongroep?
>> Een collectieve uitkering kan een positief effect hebben op de saamhorigheid. Denk bijvoorbeeld aan een buurt waar de kinderbijslag als collectief wordt uitgekeerd en de buurtbewoners samen besluiten waar de uitkering aan besteed wordt ten goede van de bestaanszekerheid van de kinderen uit die buurt. Denk ook aan een buurt die vanuit de gemeente een speciaal budget voor vergroening ontvangt en daar gezamenlijk een moestuin voor mag inrichten, beheren en onderhouden. Hier liggen kansen die we samen verder moeten onderzoeken. Hoe dit in een woongroep zou werken, weten wij nog niet precies. We hopen de kans te krijgen om dat verder uit te zoeken.
* Vragen over economische democratisering:
-Naast het denken in collectieven/commons/gezamenlijke zekerheid loopt een harder gesprek over verdeling van middelen en macht tussen buurten en centraal stadsbestuur nogal achter. Hoe hopen jullie dat dit onderzoek gemeenten (en al hun decentrale opgaven) kan ondersteunen?
>> Dit is een cruciaal punt: commons is een alternatieve praktijk en ethisch perspectief waarmee je het neoliberale systeem van extractie, kapitaal-accumulatie, individualisme en uitsluiting kunt bevragen, om vervolgens geïnspireerd door de commons een alternatief systeem op te bouwen. Nu wordt dit gedachtegoed vaak in het kader van participatie ingezet. Gelukkig zien we in Nederlandse steden een groeiend besef: het democratiseren van de economie is de voorwaarde voor een bestel waarin mensen ook participeren in de politiek. Het zou dan ook mooi zijn als de commons vaker worden ingezet om de lokale economie te democratiseren, bijvoorbeeld via de community wealth building strategie, waarmee Commons Network nu in Amsterdam experimenteert.
-In het rapport wordt goed beschreven hoe een aantal trends van de afgelopen jaren, waaronder individualisering, maar ook privatiseringen en professionalisering en liberalisering van de arbeidsmarkt, hebben geleid tot een aantal grote problemen in de samenleving, waaronder ongelijkheid, eenzaamheid en mentale ongezondheid. Maar er is ook een grote correlatie tussen die problemen en de afkomst van mensen, en dat wordt in het rapport niet benoemd. Hoe zit dat?
>> Dit is ook een cruciaal punt. Wij maken in deze publicatie een probleemanalyse die zich in zekere zin beperkt tot het sociaal-economische, zonder een aantal machtsdynamieken en dynamieken van uitsluiting te benoemen die hieraan soms ten grondslag liggen. Daarnaast leggen wij uit hoe de commons, als blauwdruk voor een hernieuwd gemeenschapsleven, een mogelijke voorzet kan zijn voor een nieuwe visie op bestaanszekerheid. Maar waar wij al jaren op hameren: zonder racisme te benoemen, als systeem van uitsluiting, zal zo’n nieuw gemeenschapsgericht leven nog steeds bepaalde ongelijkheden reproduceren. Simpel gezegd: ook een commons-initiatief kan discrimineren en uitsluiten. Bij een gesprek over de toekomst van bestaanszekerheid en de rol die gemeenschappen daarin spelen, zal dit veel explicieter moeten worden gemaakt.
* Vragen over vertrouwen versus wantrouwen:
-Als de overheid haar burgers weer moet vertrouwen gaat dat ook tijd en geld kosten, hoe ga je dat betalen?
>> Het huidige systeem kost heel veel, niet alleen in geld, maar, zo hebben we gezien, ook in maatschappelijke ontwrichting en persoonlijke tegenslag. Een systeem waar juist vertrouwen centraal staat, levert geld en tijd op, omdat je mensen niet meer hoeft te controleren. Daarnaast levert zo’n systeem de samenleving (en de economie!) veel op, omdat mensen niet meer gebukt gaan onder die stress van het wantrouwen, en weer kunnen opbloeien.