Het internet is kapot. Enorme bedrijven maken de dienst uit, extractieve bedrijfsmodellen hebben de overhand. En veilige en privacyvriendelijke online ruimten zijn schaars geworden. Hoe stappen we over van extractieve naar regeneratieve praktijken? Hoe behouden we de publieke controle en gaan we over op een internet waarin de mens centraal staat?
In ons onderzoek naar een Shared Digital Europe en Public-civic Online Spaces stellen we dat publieke en burgerlijke actoren deze alternatieve ruimtes moeten bouwen. En dat interoperabiliteit een essentieel principe is, waardoor zij samen een groter ecosysteem kunnen vormen. In de loop van de zomer hebben we vrienden en deskundigen geraadpleegd over de vraag: hoe komen we tot publiek-civiele ruimten, welke rol speelt interoperabiliteit? En wat houdt overheden en het maatschappelijk middenveld tegen om de omslag te maken? In deze serie delen we de inzichten uit deze gesprekken één voor één.
Eerder in deze serie publiceerden we gesprekken met Nathan Schneider, Mai Ishika Sutton, Jaromil, Geert-Jan Bogaerts and natacha roussel. Deze keer praten we met Aik van Eemeren, Public Tech Lead bij het Chief Technology Office (CTO) van de gemeente Amsterdam. Het CTO-team richt zich op de vraag: hoe kan en wil Amsterdam bijdragen aan de ontwikkeling van publieke technologieën voor de samenleving? Het werk heeft een breed bereik: van digitale ongelijkheid tot universele toegang tot internet. Van Eemeren omschrijft zijn rol als het verzamelen van kennis en het creëren van een raamwerk dat nodig is voor de digitale transitie van de regio Amsterdam.
Kritische vragen in de digitale wereld zijn langzaam maar zeker gepolitiseerd in Amsterdam. De impact van technologie op de kwaliteit van het stadsleven wordt steeds duidelijker. De beleidsagenda Digitale Stad, mede geschreven door Van Eemeren, schetst de digitale ambities van de stad voor een periode van vier jaar (2019-2022) en bouwt voort op de grondbeginselen van een Vrije, Inclusieve en Creatieve Digitale Stad. Daarnaast somt het concrete beleidsacties op, waarvan vele onderzoek- of experimentgericht zijn. We zitten nu in het laatste jaar van de agenda, dus wat zijn de lessen tot nu toe?
Van experiment naar schaal
We hebben veel interessante pilots gedaan”, zegt Van Eemeren, “en één les is dat we hebben gezien dat het moeilijk is om ze op te schalen. Er is gewoon geen hele tech-industrie die werkt aan publieke technologieën”. Dus hoe kunnen we opschalen? Grotere publieke instellingen of coalities of netwerken van instellingen kunnen een belangrijke rol spelen, vervolgt hij. Zo zijn er de Regionale Ontwikkelingsmaatschappijen (ROM), regionale publieke investeringsbanken die investeren in innovatieve (digitale) economieën, en is er de Open Agile Smart City (OASC), die steden samenbrengt om hun ‘digitale transformatie reis’ te ondersteunen.
Ideeën voor het opschalen van publieke technologieën worden ook in Amsterdam zelf bedacht. Van Eemeren deelt het idee van een ‘bit book’: een verzameling van actuele digitale transformatie-experimenten, initiatieven en projecten, en een zoektocht naar een kader waarin ze allemaal passen. Waarom is dat belangrijk? ‘Omdat we dan beter kunnen uitleggen waarom we in dit domein investeren, aan onszelf maar ook aan private of publieke organisaties die bereid zijn om ondersteuning te bieden’.
Wat is interoperabiliteit?
Interoperabiliteit is de technische mogelijkheid om een product of dienst aan te sluiten op een ander product of dienst. Het is ook een van de grondbeginselen van het internet, zoals het oorspronkelijk is opgezet.
Er zijn vele soorten interoperabiliteit, zoals onverschillige interoperabiliteit (denk bijvoorbeeld aan een autofabrikant die er niet om geeft welke opladers in de standaard sigarettenaanstekers van zijn auto’s worden gestoken) of coöperatieve interoperabiliteit, wanneer een technologieontwikkelaar wil dat andere mensen en bedrijven add-ons maken die bij de technologie passen (zoals telefoonfabrikanten die kiezen voor een standaard 3,5 mm hoofdtelefoon minijack). En er is het tegenovergestelde van coöperatieve interoperabiliteit, wanneer een technologie ronduit vijandig staat tegenover anderen die een verbinding tot stand proberen te brengen, de zogenaamde vijandige interoperabiliteit.
Er is veel gesproken over interoperabiliteit in activistische en beleidskringen, maar er is geen duidelijke visie op de rol die interoperabiliteit kan spelen bij de ontwikkeling van digitale ruimten die niet worden gedomineerd door grote bedrijven met winstoogmerk. Er is ook een focus op concurrerende interoperabiliteit (die de grote spelers reguleert) en er wordt niet genoeg gesproken over generatieve interoperabiliteit, het in stand houden van nieuwe ecosystemen. U kunt hier meer over lezen in onze achtergrondverhalen over interoperabiliteit en hoe we ermee aan de slag zijn gegaan: Interoperabiliteit 1: Policymaking is Worldbuilding en Interoperabiliteit 2: The Fork in the Road.
Te veel standaarden = geen standaard
Een verwante kwestie betreft standaarden. Als er een standaard is, worden technologieën interoperabel. Omdat we bijvoorbeeld een standaard Internet Protocol (IP) hebben, kunnen computers informatie verzenden en ontvangen in een netwerk van computers dat we nu het Internet noemen. Maar als verschillende groepen verschillende standaarden bedenken, gaat het idee verloren. Volgens Van Eemeren maakt tegenwoordig “iedereen zijn eigen standaarden”. Hij beschrijft ‘een wedstrijd om de winnende standaard’, waarbij organisaties als het World Economic Forum, de Verenigde Naties en het IEEE Internet Initiative allemaal standaarden ontwikkelen in de hoop op universele adoptie, wat zelden gebeurt.
Een cruciaal probleem is dus dat er te veel standaarden zijn. Amsterdam heeft een interessant voorbeeld gesteld door standaard inkoopvoorwaarden voor algoritmes op te stellen en deze beschikbaar te stellen aan lokale overheden in heel Nederland. Dit bleek schaalbaar, aangezien andere steden zich ertoe verbonden deze standaard te gebruiken en verder te ontwikkelen. Er is echter een keerzijde: het kost veel tijd voordat iedereen meedoet. Van Eemeren voegt daaraan toe: “We hebben niet veel beleid nodig, wat we nodig hebben is iemand die richting geeft en zegt: ‘Het worden deze twee of drie platforms en open standaarden en vanaf nu gebruikt iedereen ze’.
Denk groot, begin klein
In Europa groeit de overtuiging dat de Europese Unie een dergelijke rol kan spelen. En er zijn redenen om dat geloof te rechtvaardigen: denk aan de in voorbereiding zijnde Data Act, de General Data Protection Regulation (GDPR), richtlijnen met betrekking tot AI, en het onderzoeks- en innovatieprogramma Horizon Europe dat vele oproepen tot het indienen van voorstellen over publieke tech-gerelateerde onderwerpen bevat. Het in Brussel gevestigde Gaia X is een uitstekend voorbeeld van hoe de keuze voor één norm en de toepassing daarvan binnen een bredere gemeenschap tot werkelijk transformerende verschuivingen kan leiden.
Binnen Europa bestaan er echter verschillende digitale denkwijzen. Zuid-Europa – met name Italië – loopt een paar stappen voor als het gaat om kritisch nadenken over technologie, het gebruik van open standaarden en de universele toepassing daarvan. Culturele verschillen spelen een rol. In Duitsland bijvoorbeeld, zo vertelt Van Eemeren, worden standaarden op alles toegepast, “zelfs op de kleur potloden die de douane gebruikt”, terwijl standaardisatie in Nederland cultureel veel gecompliceerder ligt.
Maar we kunnen vooruitgang boeken, vervolgt Van Eemeren, als we niet te veel hooi op onze vork nemen. Dat betekent het digitale werkveld opdelen in werkbare delen en standaardiseren van één stukje technologie tegelijk. De Foundation for Public Code richt zich bijvoorbeeld specifiek op open source code en het bijstaan van publieke organisaties met ‘codebase stewardship’, waardoor codebases kunnen rijpen en organisaties kunnen samenwerken.
Beleidsadvies van een beleidsmaker
Hoewel niet helemaal in het traditionele hokje past, is Van Eemeren een ambtenaar die werkt voor een lokale overheid. Hij weet wel het een en ander van beleid. Dus waar moeten we ons beleidsmatig op richten als we open, interoperabele digitale ruimten willen realiseren?
Allereerst, zo vertrouwt hij ons toe, is het een kwestie van taal en houding. We zijn gewend om open, interoperabele technologieën ‘alternatieven’ te noemen. Maar als we open normaal willen maken, moeten we ook zo denken. Als we ze als ‘alternatieven’ blijven bestempelen, zetten we onszelf buitenspel”.
Ten tweede lobbyen we op de verkeerde manier. Lobbyen, zo is de overtuiging van Van Eemeren, is ineffectief wanneer je een allesomvattend visiedocument opstelt en dat integraal voorstelt aan beleidsmakers. Het werkt misschien beter wanneer je als lobby reageert op bestaande plannen en beleid en ‘reageert’ door clausules in te voegen en aanvullingen en aanpassingen voor te stellen. Er is regelgeving op komst over wie onze digitale identiteit mag uitgeven. We moeten hier specifiek op lobbyen en wijzigingen voorstellen”.
Maar over het algemeen is lobbyen niet het antwoord. Van Eemeren: “Praten met Europarlementariërs en lobbyen heeft marginaal effect. Ik zou zeggen dat de kracht van lokale acties effectiever is, van het creëren van voorbeelden, van het vertellen van dat verhaal en het achtereenvolgens samen bouwen aan standaarden’. Met ‘samen’ doelt hij op translokale samenwerking tussen steden.
The power of example
Van Eemeren werkt namens Amsterdam samen met steden in Europa en de rest van de wereld, zoals in de Cities Coalition for Digital Rights, een club van steden die samenwerkt ‘om digitale rechten te beschermen en te handhaven’. De coalitie heeft een samenwerkingsmanifest opgesteld met beginselen en mogelijke richtsnoeren voor de omgang met technologie en digitale zaken meer in het algemeen. Op dit moment is de coalitie bezig om concreter invulling te geven aan wat deze principes in de praktijk inhouden.
Maar daarvoor, zo stelt Van Eemeren, zijn voorbeelden nodig, voorbeelden van hoe ‘veilige online diensten’ of ‘lokaal gecontroleerde digitale infrastructuren’ – zinsneden uit het manifest – eruit zouden kunnen zien. En dat, voegt hij eraan toe, kan moeilijk zijn. Kun je één succesvol voorbeeld noemen van een data commons in Nederland? Als niemand het gaat bouwen, kunnen we het als stad niet ondersteunen.’
Deze blogreeks is een coproductie van Commons Network en Open Future in het kader van het gezamenlijke project Shared Digital Europe.